Ex Libris Requiem - średniowieczna prawosławna msza żałobna

1. Заупокойный благовест | Funerary Bells

Звон Ростовсого Кремля | Chime of the Rostov Kremlin

2. Трисвятое, по Отче наш | Trisagion. Our Father

чтение | proclamation

3. Псалом 90 | Psalm 90 (91)

чтение | proclamation

4. Аллилуия по псалме | Alleluia after Psalm

строчное многоголосие (троестрочие) | strochny polyphony

5. Великая ектения (фрагмент) | Great Litany (extract)

строчное многоголосие (троестрочие) | strochny polyphony

6. Аллилуия, глас 8 | Alleluia (Tone 8)

строчное многоголосие (троестрочие) | strochny polyphony

7. Тропарь и Богородичен | Troparion and Theotokion

строчное многоголосие (троестрочие) | strochny polyphony

8. Кафисма 17, статья 1 (фрагмент) | The 17th Kathisma (Part 1 – extract)

строчное многоголосие (троестрочие) | strochny polyphony

9. Заключительные стихи (92, 93) | The Final Verses (92, 93)

строчное многоголосие (троестрочие) | strochny polyphony

10. Малая ектения | Small Litany

строчное многоголосие (троестрочие) | strochny polyphony

11. Кафисма 17, статья 2 (фрагмент) | The 17th Kathisma (Part 2 – extract)

строчное многоголосие (троестрочие) | strochny polyphony

12. Заключительные стихи (175, 176) | The Final Verses (175, 176)

строчное многоголосие (троестрочие) | strochny polyphony

13. Тропари по непорочнам | Troparion after 17th Kathisma

строчное многоголосие (троестрочие) | strochny polyphony

14. Малая ектения | Small Litany

строчное многоголосие (троестрочие) | strochny polyphony

15. Седален и Богородичен, глас 5 | Sessional Hymn and Theotokion (Tone 5)

строчное многоголосие (троестрочие) | strochny polyphony

16. Псалом 50 | Psalm 50(51)

чтение | proclamation

17. Канон. Песнь 1. Ирмос. Тропарь | Canon. Ode 1. Irmos. Troparion

знаменный роспев | znamenny

18. Песнь 3. Ирмос. Тропарь | Ode 3. Irmos. Troparion

знаменный роспев | znamenny chant

19. Малая ектения | Small Litany

строчное многоголосие (троестрочие) | strochny polyphony

20. Седален и Богородичен, глас 6 | Sessional Hymn and Theotokion (Tone 6)

строчное многоголосие (троестрочие) | strochny polyphony

21. Песнь 4. Ирмос. Тропарь | Ode 4. Irmos. Troparion

знаменный роспев | znamenny chant

22. Песнь 5. Ирмос. Тропарь | Ode 5. Irmos. Troparion

знаменный роспев | znamenny chant

23. Песнь 6. Ирмос. Тропарь | Ode 6. Irmos. Troparion

знаменный роспев | znamenny chant

24. Малая ектения | Small Litany

демественное многоголосие (демество) | demestvo polyphony

25. Кондак, глас 8 | Kontakion (Tone 8)

демественное многоголосие (демество) | demestvo polyphony

26. Икос | Ikos

строчное многоголосие (троестрочие) | strochny polyphony

17. Кондак (Ин роспев) | Kontakion (alternative version)

строчное многоголосие (троестрочие) | strochny polyphony

28. Песнь 7. Ирмос. Тропарь | Ode 7. Irmos. Troparion

знаменный роспев | znamenny chant

29. Песнь 8. Ирмос. Тропарь | Ode 8. Irmos. Troparion

знаменный роспев | znamenny chant

30. Песнь 9. Ирмос. Тропарь | Ode 9. Irmos. Troparion

знаменный роспев | znamenny chant

31. Трисвятое, по Отче наш | Trisagion. Our Father

чтение | proclamation

32. Тропари, глас 4 | Troparion (Tone 4)

знаменный роспев | znamenny chant

33. Сугубая ектения (фрагмент) | Augmented Litany (extract)

строчное многоголосие (троестрочие) | strochny polyphony

34. Отпуст | Conclusion

демественное многоголосие (демество) | demestvo polyphony

35. Вечная память | Memory Eternal

демественное многоголосие (демество) | demestvo polyphony

36. Заупокойный трезвон | Funerary Chime

Звон Ростовсого Кремля | Chime of the Rostov

Oddajemy w Państwa ręce wydawnictwo absolutnie wyjątkowe – pełny zapis prawosławnej mszy żałobnej. Projekt został zrealizowany przez rosyjski zespół Ex Libris Ensemble.
Ważną częścią publikacji jest recenzja dr Daniela Sawickiego odnosząca się do źródeł wykorzystanych przez zespół, charakterystyki wykonania a także przebiegu prawosławnej liturgii żałobnej.

Średniowieczne Requiem Rosyjskie zarejestrowane przez Ex Libris Ensemble pod dyrekcją Daniila Sayapina, może być uznane za wzór staroruskiego śpiewu sakralnego zawierającego śpiew liniowy (strocznoje pienije). Brzmienie tego wybitnego zespołu ujawnia dogłębną wiedzę dyrygenta na temat istoty staroruskiej wielogłosowości, wzmocnionej przez liturgiczny charakter kompozycji. Niezwykle trudno jest podczas nagrywania zachować wzniosłą atmosferę i porządek liturgiczny; w Rosyjskim Requiem jednak zarówno chór, jak i recytatorzy osiągnęli wyjątkowe brzmienie i zachowali prawdziwie intymny rytm narracji. Składam wyrazy uznania Daniilowi Sayapinowi w roli dyrygenta prowadzącego nagranie. Modlitewnego charakteru recytacji i śpiewu chóralnego nie odbiera się tu jako czegoś egzotycznego, spełnia on raczej swoją naturalną funkcję, będącą głównym powodem, dla którego w dzisiejszych czasach wykonuje się śpiewy staroruskie.
Andrey Kotov

dr Daniel Sawicki - U źródeł staroruskiej wielogłosowości cz. I (fragmenty recenzji):

Wschodniosłowiański monodyczny śpiew liturgiczny we wszystkich swoich formach niesie w sobie jedność słów i muzyki, która w liturgii Cerkwi prawosławnej jest wyłącznie wokalna. Wychodząc z założenia, że każde prawosławne nabożeństwo samo w sobie jest śpiewem, a nade wszystko obcowaniem z Bogiem, Cerkiew prawosławna formalnie nigdy nie wprowadziła do swej praktyki liturgicznej muzyki instrumentalnej. Co więcej, muzyka instrumentalna jest nie do pogodzenia z precyzją, „rozumnością”, a nade wszystko mądrością liturgii Cerkwi prawosławnej. Prawdziwymi „organami”, jak naucza Św. Bazyli Wielki, winni być ludzie wierzący, powołani do nieustannego wychwalania Boga. Kościół Wschodni w pierwszym tysiącleciu wychował szereg wybitnych hymnografów, wśród których na pierwszy plan wysuwa się postać św. Jana z Damaszku (675-749). Historiografia przypisuje św. Janowi z Damaszku autorstwo tekstów liturgicznych zawartych w podstawowej księdze liturgicznej, przeznaczonej do użytku psalmisty i chóru, tj. Oktoicha. Oktoich stanowi najobszerniejszy zbiór tekstów poetyckich tego wielkiego hymnografa, lecz nie jedyny - św. Jan z Damaszku jest autorem tekstów większej części hymnów, wykonywanych podczas nabożeństw żałobnych (cs. Panichida) oraz pogrzebu zarówno kapłanów i mnichów, jak również ludzi świeckich. W tekstach żałobnych św. Jana z Damaszku motyw śmierci przeplata się z ufnością w Boże miłosierdzie oraz nadzieją na rychłe zmartwychwstanie.

Niniejsze wydanie zrealizowane przez rosyjski zespół wokalny Ex Libris, pod kierownictwem Daniila Sayapina, zatytułowane Requiem, jest współczesną rekonstrukcją staroruskich melodii cerkiewnych, wykonywanych podczas nabożeństwa tzw. Wielkiej Panichidy. Pierwsze rękopisy muzyczne, zawierające pełen cykl śpiewów tego nabożeństwa pojawiają się na Rusi stosunkowo późno, bo dopiero pod koniec XV w., wraz z rozwojem sztuki śpiewaczej. Początkowo śpiewy Wielkiej Panichidy funkcjonują w praktyce liturgicznej jedynie w wersji jednogłosowej staroruskiego śpiewu użytkowego (stołpowyj znamiennyj raspiew). Wraz z pojawieniem się nowych melodii typu sylabiczno-melizmatycznego oraz melizmatycznego, takich jak śpiew demestwenny, czy też putiewoj pojawiają się nowe typy notacji, w szczególności demestwenna, putiewaja oraz ich lokalny wariant w postaci notacji kazańskiej. Bogactwo melodyczne tychże śpiewów inspirowało samych śpiewaków, którzy coraz częściej poszukiwali nowych, dotąd nieznanych doznań estetycznych. Owocem tychże poszukiwań było pojawienie się pierwotnych form śpiewu wielogłosowego, który określano mianem śpiewu liniowego (strocznoho pienija). Ojczyzną śpiewu liniowego był Nowogród Wielki, gdzie śpiew ten wykonywano podczas szczególnie uroczystych nabożeństw świątecznych w tamtejszej świątyni katedralnej. Pod koniec XV w. śpiew liniowy przenika do Moskwy, gdzie przechodzi kolejne fazy swego rozwoju, by pod koniec XVII w. zostać wypartym przez pochodzące z terytoriów dzisiejszej Białorusi i Ukrainy śpiewy wielogłosowe. Już pod koniec 1-szej połowy XVI w. śpiew liniowy dociera na terytoria Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rzeczypospolitej. Niestety wskutek licznych zawirowań historycznych większość strocznych partytur nie dotrwała do naszych czasów. Jedynym zabytkiem śpiewu liniowego, jaki zachował się w zbiorach polskich, jest fragment psalmu 136 (Nad rzeką Babilonu), pochodzący z Irmologionu Ławrowskiego. Śpiew liniowy nie przyjął się także wśród staroobrzędowców, dla których wszelka wielogłosowość była postrzegana, jako przejaw wpływów Zachodu.

Wykonawca – zespół wokalny Ex Libris, pod kierownictwem Daniila Sayapina podjął się niełatwego zadania, a mianowicie odtworzenia staroruskich wielogłosowych melodii cerkiewnych, które do końca XVII w. pisano staroruską notacją kriukową. Zasadniczy problem przy odczytywaniu tego typu partytur tkwi w tym, iż zabytki w znaczącej większości są pisane zapisem „bezpomietnym”, czyli pozbawionym znaków pomocniczych, ukazujących odległości pomiędzy sąsiadującymi ze sobą dźwiękami. Realizację zadania z całą pewnością utrudniał brak wystarczającej ilości strocznych partytur pisanych notacją stołpową, która jest łatwiejsza do odczytania, bowiem większość pisana jest notacją demestwenną. Mimo zaawansowanych badań brak jest także dostatecznej pewności, czy znaki muzyczne w nich zawarte posiadały to samo znaczenie, co w rękopisach zawierających kinowarnyje pomiety. Z tego względu odczytanie zapisu muzycznego wykorzystanego do realizacji nagrania wymagało wykorzystania specjalistycznych metod badawczych, w szczególności retrospektywnej metody analizy porównawczej, która w przypadku zapisu śpiewu liniowego daje tylko połowiczny efekt. Na potrzeby niniejszego nagrania zespół Ex Libris wykorzystał szereg rękopisów pisanych staroruską notacją neumatyczną (cs. kriuki). Otóż tzw. Wielka Panichida była już wcześniej przedmiotem badań uczonych rosyjskich. Marii Bogomołowa w 2009 r. opublikowała dwutomowy przekład nutowy Wielkiej Panichidy w obydwu wersjach (monodycznej i liniowej), opatrując go stosownym komentarzem historycznym oraz aparatem krytycznym. Realizując niniejszeg nagranie zespół Ex Libris musiał zmierzyć się z jeszcze jedną trudnością, a mianowicie brakiem żywej tradycji śpiewu, mimo iż np. śpiew monodyczny funkcjonuje w praktyce liturgicznej staroobrzędowców. Z tego względu ważna była odpowiednia interpretacja muzyczna zgromadzonego materiału muzycznego.

nagrano w Cerkwi Trójcy Świętej w Moskwie w 2013 roku

wydawca: Fundacja inCanto 2020
nr kat.: INC 006
format: CD + książka (40 stron)

ISBN 978-83-954882-6-9